Parkinsonen gaixotasuna gaixotasun neurodegeneratibo bat da eta neurona dopaminergikoen heriotza eragiten du. Neurona horiek mugimendua erregulatzen dute.
Sintomarik ohikoenak hauek dira: dardarak, zurruntasuna, mugimenduen geldotasuna eta jarrera-ezegonkortasuna (mugimenduari dagozkion ohiko sintomak).
Sintoma horiek beste gaixotasun batzuetan ere ager daitezke (bigarren mailako parkison-sindromeak eta/edo atipikoak).
Badira tratamendu farmakologikoak eta ez-farmakologikoak (jarduerak, esku hartzeko programak), sintomak eta bilakaera hobetzen dituztenak, baina ez dute gaixotasuna sendatzen.
Tratamendu guztien helburua pazientearen bizi-kalitatea hobetzea da eta ahalik eta denbora gehien haren autonomiari eustea. Gaixotasunaren fase guztietan “zerbait egin” dezakegu.
Parkinsonen gaixotasuna gaixotasun neurodegeneratibo bat da, garuneko neurona talde jakin baten galera progresiboaren (neuronen heriotza) ondorioz sortzen dena. Mugimenduaren nahasmendu bat garatzea du ezaugarri, eta zurruntasuna, geldotasuna eta dardara gertatzen dira (sintoma motorrak). Gaixotasuna, oro har, 60 urtetik aurrera agertzen da, baina badira hasiera goiztiarreko kasuak ere, baita gazteen artean ere.
Parkinsonen gaixotasunaren sintomak (zurruntasuna, geldotasuna, dardara) beste egoera batzuetan ere ager daitezke; adibidez, iktus baten ondorioz edo botika batzuk hartzearen ondorioz (neuroleptikoak, antiemetikoak eta, oro har, dopamina blokeatzen duten botikak). “Parkinson-sindromeak” esaten zaie.
Arrazoiak
Dopamina sortzen duten neuronen galera da gaixotasunaren ezaugarria, hau da, mugimendua erregulatzen duen neurotransmisorea. Alfa-sinukleina izeneko proteina mota baten metaketa ezohikoak neuronen heriotza progresiboa eragiten du (neurodegenerazioa) eta, ondorioz, sintomak agertzen dira. Uste da alfa-sinukleinaren metaketarekin lotutako hainbat mekanismo agertzea, hau da, asaldura metabolikoak, faktore genetikoak, hantura- eta immunitate-prozesuak, etab., lagungarriak direla neurodegenerazio prozesurako.
Badaude gaixotasuna agertzea eragin dezaketen hainbat faktore, nahiz eta eragile zuzena ez izan. “Arrisku-faktoreak” dira:
- 60 urtetik gora izatea.
- Familian Parkinsonen gaixotasunaren aurrekariak izatea.
- Arrisku kardiobaskularreko faktoreak.
- Garezurreko traumatismoak (kolpe gogorrak buruan).
- Sexu maskulinoa.
- Agente kutsatzaile batzuekiko esposizioa.
- Asaldura genetikoak, bereziki gazteen artean.
Arrisku kardiobaskularreko faktoreak kontrolatzeak (hipertentsio arteriala, dislipemia, diabetesa, obesitatea) hainbat gaixotasun neurodegeneratiboren (Parkinson gaixotasuna, Alzheimer gaixotasuna) eta gaixotasun kardiobaskularren (bihotzeko infartua, “fluxurik eza” beso edo hanka batean, ultzerak) garapena prebenitzen du.
Sintomak
Parkinsona, klasikoki, mugimenduaren nahasmendutzat hartu izan da. Adierazpen kardinalak dira dardara, zurruntasuna, mugimenduen geldotasuna eta jarrera-ezegonkortasuna agertzea (sintoma “motor” klasikoak). Sintoma horiek gorputzaren alde batean agertu ohi dira, eta pixkanaka, kontrako aldeari eragiten diote.
- Dardara, oro har, geldirik gaudenean agertzen da, baina ekintza jakin batzuk egitean edo jarrera jakin batzuk hartzean ere sor daiteke.
- Mugitzeko geldotasuna (“bradizinesia”) dela eta, pazienteak denbora gehiago behar du lanak egiteko edo oinez ibiltzean hankak mugitzeko.
- Zurruntasuna enborrean eta gorputz-adarretan gertatzen da, eta mugitzeko gaitasuna mugatzen du.
- Jarrera-ezegonkortasunaren ondorioz, pazienteak ez daude seguru eta erorikoak izateko arrisku handiagoa dute.
Ohiko sintoma horiez gain, ohikoa da bestelako sintoma motorrak ikustea. Maiz aurpegiko adierazkortasun gutxi izaten da (“argizarizko aurpegia”), begiak kliskatzeko erritmo txikiagoarekin. Hizkuntzako asaldurak agertzen dira, ahots-tonu baxuarekin edo hitzak artikulatzeko zailtasunarekin. Ikusmen arazoak ere izan ditzakete, baita irensteko zailtasunak ere (disfagia) edo listua ahoan mantentzeko zailtasunak (sialorrea). Gorputz-adarretako eta enborreko giharrek jarrera finkoak har ditzakete. Gaixotasunak aurrera egin ahala, martxaren asaldurak agertzen dira: hau da, oinak arrastaka eramatea, pauso laburrak, beso-mugimendu murriztua edo oinak lurrari itsatsita geratzen direlako sentsazioa (imantazioa), besteak beste.
Bestalde, “motorrak ez” diren sintoma ugari sortzen dira maiz gaixotasunean zehar, batzuetan sintoma klasikoak agertu aurretik ere:
- Depresioa, antsietatea eta apatia.
- Muskuluetako eta artikulazioetako mina.
- Egunean zehar lo egiteko joera (logura).
- Neke kronikoa.
- Loaren nahasmenduak: hanken mugimendu ezohikoak edo REM loaren jokabide-nahasmendua.
- Batzuetan, pazienteek usaimena galtzen dutela esaten dute, eta hori sintoma motorrak garatu baino urte batzuk lehenago ere ager daiteke.
- Sistema autonomikoaren asaldurak (idorreria, gernu-arazoak, izerditzea, bat-bateko aldaketak presio arterialean, sexu-disfuntzioa).
- Kasuen % 20-30en, gaixotasunak aurrera egin ahala, narriadura kognitiboa edo dementzia ager daiteke, eta, oro har, haluzinazio bisualekin edo beste sintoma psikotiko batzuekin batera agertzen da.
Ondorioak
Parkinsonen gaixotasunak, beste gaixotasun neurodegeneratibo batzuek bezala, desgaitasun larria eragiten du azkenean (autonomiaren erabateko galera).
Eboluzioan zehar, pertsonak fase desberdinak izaten ditu, hots, lehen urteetan, erabat automoa da, baina azken estadioetan, berriz, mendekotasunean dago. Ondoren, Hoehn eta Yahr estadioen araberako sailkapen sinplifikatua ageri da:
| Oraintsuko diagnostikoa | Erasan moderatua | Erasan larria | ||
|---|---|---|---|---|
| I. Estadioa | II. Estadioa | III. Estadioa | IV. Estadioa | V. estadioa |
|
|
|
|
|
Hainbat faktoreren mendean dago bai desgaitasun maila bera, bai desgaitasun hori azkarrago gertatzea edo ez. Desgaitasuna atzeratu dezakegu, faktore horietako batzuetan eraginez:
- Tratamendu farmakologiko berariazkoa. Batzuetan, gaixotasun horren doikuntza farmakologikoa oso konplexua da (on-off fenomenoen agerpena, diszinesiak), eta neurologiako talde espezializatuek egin behar dute (mugimenduaren nahasmenduen unitatea).
- Beste farmako batzuk. Badira sintomak okertzen dituzten botikak, hala nola neuroleptikoak (risperidona, haloperidola) edo antiemetikoak (metoklopramida). Ahal den neurrian, ez erabiltzea gomendatzen da.
- Mugikortasuna eta ariketa fisikoa. Ariketa fisikoak dopamina maila handitzen du, eta, beraz, oinarrizkoa da gaixotasunaren bilakaeran. Martxa estimulatzea eta pertsonaren gaitasunetara egokitutako ariketa fisikoa egitea funtsezkoa da fase bakoitzean bizi-kalitatea hobetzeko eta autonomiari eusteko.
- Erorikoak. Garrantzitsua da erorikoak prebenitzeko jarduerak egitea (ariketa fisikoa, sendagaiak doitzea…), bai erorikoak izan diren pazienteengan, bai erori ez direnengan. Erorikoak desgaitasun goiztiarraren iturri dira.
- Beste gaixotasun batzuk: artrosia, hezur-hausturak, bihotz-gutxiegitasuna, giltzurrun-gutxiegitasuna, asma/BGBK, ospitaleratzeak… Horiek guztiek Parkinsonen gaixotasuna duten pertsonen mugikortasun-egoerak okerragotu ditzakete.
- Ingurunea. Ongi egokitutako etxe batek (barrak korridoreetan, jasogailua komunean….) erraztu egin dezake paziente batek jarduerak modu autonomoan egitea (adibidez, komunera bera bakarrik joatea).
- Gaixotasunaren etapa. Gaixotasuna sendatu ezin badugu ere, tratamendu farmakologikoak eta ez-farmakologikoak jar ditzakegu, etapa bakoitzeko sintomak hobetu edo “moteltzeko”.
Gaixotasunaren tratamenduen eta bilakaeraren ondorioak:
- On-off fenomenoa: fluktuazio motorrak dira. Pazienteak, tarteka, “on” parkinson-sintomak hobeki dauden faseak ditu, eta tarteka, berriz, fase horietan ia erabat immobilizatuta geratzen da, “off” faseak.
- Diszinesiak: a) korea: nahigabeko mugimendu ezohikoak dira (pertsonak ezin dio mugitzeari utzi, nahiz eta aulki batean eserita egon), eta b) distonia: “Zurrun geratzen” diren muskulu-multzo baten uzkurdura mingarria eta mantendua (adibidez, esku bateko hatzak…)
- Arazo neuropsikiatrikoak: tratamenduek, oro har, urduritasuna eragiten dute, eta, dosiaren eta pertsonaren sentikortasunaren arabera, haluzinazio bisualak ere eragin ditzakete.
Gaixotasunaren ohiko beste ondorio bat da irensteko zailtasuna (disfagia) agertzen dela, eta horrek desnutrizioa, eztarriko trabamendua eta arnas infekzio errepikakorrak eragiten ditu. Badira neurri konpentsatzaileak, errazak, disfagia duten pertsonen elikadura errazteko.
Diagnostikoa
Parkinsonen gaixotasuna eta beste dementzia batzuk aztertzeko ebaluazio medikoak atal hauek barnebildu behar ditu:
- Historia klinikoa. Elkarrizketa pazientearekin, zer sintoma dituen eta zer bilakaera duen jakitea. Historia klinikoak barne hartu behar du balorazio geriatriko integral zabaldua egitea, bai eta pazientearen aurretiazko gaixotasunen azterketa, hartzen dituen edo hartu dituen medikazioak (farmako batzuek sintoma berak eragiten dituzte) eta Parkinsonen gaixotasunaren aurrekariak familian.
- Miaketa fisiko eta neurologiko zehatza, gaixotasun-zantzuak atzemateko.
- Odol-analisia.
- Garuneko irudiaren proba (ordenagailu bidezko tomografia edo erresonantzia magnetikoa), antzeko sintomak sor ditzaketen beste prozesu batzuk baztertzeko. Zalantzazko kasuetan diagnostikoa egiten lagundu dezaketen beste irudi-proba batzuk ere badaude, hala nola positroien emisio bidezko tomografia (PET) edo DaTSCAN, garuneko metabolismoa ikusi eta funtzio dopaminergikoa aztertzea ahalbidetzen dutenak.
- Gaixotasuna dopamina faltaren ondorio denez, botika dopaminergikoei erantzun ona ematea (garuneko dopamina areagotzen dute) lagungarria da Parkinsonen diagnostikoa berresteko, bai eta beste gaixotasun batzuetatik bereizteko ere.
Tratamendua
Gaur egun ez dago tratamendu sendagarririk, ezta gaixotasunaren aurrerabidea geldiarazten duen tratamendurik ere. Hala ere, sintoma nagusietako batzuk hobetzeko aukera ematen duten farmako ugari ditugu. Terapia ez-farmakologikoak funtsezkoak dira bizi-kalitatea hobetzeko eta gaixotasunari lotutako arazoak murrizteko.
- Tratamendu farmakologikoak:
- Dopamina naturalaren ordezko botikak, nerbio-sisteman falta direnak. Lebodopa botika dopamina bihurtzen da garunean. Parkinsonen gaixotasunean gehien erabiltzen den tratamendua da. Badaude agonista dopaminergikoak izeneko beste farmako batzuk (ropinirola, pramipexola, rotigotina), dopaminaren antzeko eragina dutenak. Sendagai horiek oso eraginkorrak dira, batez ere gaixotasunaren lehen urteetan. Batzuetan, gaizki onartzen dira albo-ondorioak dituztelako: zorabioak, hipotentsioa, goragaleak, haluzinazioak, gehiegizko mugimendua (diszinesiak) edo bulkadak kontrolatzeko nahasmenduak. Fase aurreratuagoetan, sendagai horiek ez dira hain eraginkorrak sintomak kontrolatzeko, eta gorabeherak agertzen dira (on-off fenomenoak). Kasu batzuetan, sendagai horiek larruazalpetik edo hodi batekin zuzenean hesteetara emateko aukera dago, on-off fenomenoak murrizteko eta sintomen kontrola hobetzeko.
- Garunaren dopamina naturalaren “efektua luzatzen” duten botikak. Isolatuta edo lehen aipatutako sendagaiekin konbinatuta erabili ohi dira. Monoamino oxidaxa B, IMAO-B entzimaren inhibitzaileak dira (selegilina, rasagilina, safinamida) eta catecol-O-metiltransferasa, ICOMT entzimaren inhibitzaileak (entakapona, opicapona). Albo-ondorio asko ere badituzte: zorabioa, goragalea, nahasmena edo ezohiko mugimenduak. Amantadina sintoma batzuk kontrolatzen lagundu dezakeen beste farmako bat da, batez ere nahigabeko mugimendu gehiegizkoak, diszinesia izenekosk.
- Kirurgia-teknikak (salbuespenezko egoeretan erabiltzen dira):
- Garunaren estimulazio sakona: bateria bati lotutako elektrodoak garunean ezartzea.
- Palidotomia edo subtalamotomia intentsitate handiko ultrasoinuekin (HIFU), garunean eremu txiki bat “erretzeko”.
- Estrategia ez-farmakologikoak (bizi-kalitatea hobetzen dute eta gaixotasunari lotutako arazoak murrizten dituzte):
- Sintoma motorrak nagusi direnez, ariketa fisikoa egitea eta martxa hezteko saioak lagungarriak dira gaitasun funtzionala irabazteko eta erortzeko arriskua murrizteko. Ariketa fisikoko unitaterako esteka. Autonomia berreskuratzeko zerbitzuetarako esteka.
- Aisialdiko eta denbora libreko jarduerak.
- Gizarte-bizitza mantentzea eta suspertzea.
- Laguntza-taldeak edo elkarteak, gaixotasunarekin bizitzen ikasteko eta aurre egiteko estrategiak eskuratzeko.
Bigarren mailako parkinsonismoa eta parkinsonismo atipikoa
Bigarren mailako parkinsonismoa (bigarren mailako parkinson-sindromea). Parkinsonen gaixotasunaren antzeko ezaugarriak dituzten baina jatorri desberdina duten nahasmenduen multzoa da. Kausa ohikoenak hauek dira:
- Garunean dopaminaren eragina blokeatzen duten botikak erabiltzea (neuroleptikoak, hala nola risperidona edo haloperidola).
- Iktusa: dopamina duten garuneko eskualdeei eragiten dienean (gongoil basalak).
Parkinsonismo atipikoak nahasmendu neurodegeneratiboak barne hartzen ditu, hala nola paralisi progresibo supranuklearra, Lewyren gorputz lausoekiko dementzia, degenerazio kortikobasala eta atrofia multisistemikoa.
Nahasmendu horiek, oro har, ez dute Parkinsonen gaixotasunaren tratamendu bera, antzeko sintomak izan arren, eta kasu bakoitzean aztertu behar dira.
Klinika Psikogeriatrikoa
Altsasu
Erburua kalea z/g
948 563 850
info@josefinaarregui.com
Astelehenetik ostiralera: 09:00 – 16:30Arreta Psikogeriatrikoko Zentroa
Iruñea
Cordovilla poligonoa, B kalea848 46 33 46info@josefinaarregui.comAstelehenetik ostiralera 09:00 – 13:00Arreta Psikogeriatrikoko Zentroa
Gasteiz
Reina Sofía etorb, 23848 46 38 48info@josefinaarregui.comAstearteak: 16:00 – 20:00
Enpresa hau egokituta RGPD eta LOPD GDD dago.