Jokabide-nahasmendu gehienak dementzia duten pertsonengan agertzen dira.
Gaixotasun psikiatrikoetan ere ager daitezke, hala nola nortasun-nahasmenduetan edo depresioan.
Jokabide-nahasmenduak gaixotasunaren ondorio dira (dementzia, gaixotasun psikiatrikoa…), eta pazienteak ez ditu nahita egiten.
Sintoma mota asko daude: asaldura, haluzinazioak, eldarniozko ideiak, identifikazio okerrak…
Jokabide-nahasmenduek ez dute kausa bakarra, eta, beraz, ez dago tratamendu bakarra. Beti bilatu behar dira nahasmendu horiek tratatzeko arrazoiak.
Hautaketa-terapia pazientearen jokabideari, giroari, biologiari eta ingurune sozialari heltzea da, nahiz eta batzuetan sendagaiak erabili behar izaten ditugun kontrolatzeko.
Adinekoen jokabide-arazoak, batez ere, dementzia duten pazienteengan agertzen dira. Gertakari depresiboetan, nortasun-nahasmenduetan edo beste patologia psikiatriko batzuetan ere ager daitezke. Familiako estresaren eragile garrantzitsua dira. Dementzietan maizen agertzen diren jokabide arazoak aztertuko ditugu; Alzheimer gaixotasunean, hain zuzen ere.
Urteetan zehar, dementzia duten pazienteen jokabideari buruzko sintomek hainbat izen jaso dituzte: jokabide-nahasmenduak, jokabide-arazoak, jokabide-asaldurak, portaera-nahasmenduak… 1996an, International Psychogeriatric Association (IPA) erakundeak, Adostasunezko Konferentzia batean (Virginia, AEB), “Dementzien sintoma psikologikoak eta portaerazkoak” (SPCD) terminoa erabiltzea proposatu zuen. Honela definitu ziren: “Pertzepzioa, pentsamenduaren edukia aldartea edo jokabidea asaldatzen duten sintomak dira”. Testu honetan, jokabide-nahasmendu terminoa erabiliko dugu.
Dementziek nahastu egiten dute dementziadunek arrazoitzeko eta iritzia emateko duten gaitasuna, ez dute ulertzen zer gertatzen den inguruan, ez dira gai elkarrizketak izateko, ez dira gai zer nahi duten adierazteko, eta horrek guztiak eragina du haien jokabidean. Pazienteak ez du bere jokabide-arazoen gaineko kontrolik, eta, beraz, ez da horien erantzule.
Sintomak
Jokabide-nahasmenduetan agertzen diren sintomak askotarikoak dira. Hainbat sailkapen daude. Errazago ulertze aldera, sintomak bi motatan banatuko ditugu: sintoma psikologikoak eta jokabide-sintomak.
SINTOMA PSIKOLOGIKOAK
Konplexuenak dira. Pazientearekin eta senidearekin egindako elkarrizketaren bidez atzematen dira.
- Pentsamenduaren nahasmenduak: uste okerrak dira pazientearen inguruko errealitateari dagokionez. Honako hauek izan daitezke:
- Interpretazioak. Adibidez, aurkitu ez duena (diru-zorroa, giltzak) lapurtzen diotela sinestea, non jarri duen ahaztuta.
- Eldarnioak. Lapurreta-ideiak, pozoitze-ideiak… justifikatu gabeak (ez dago eragilerik batere, ez dute ezer galdu).
- Ameskeriak. Norberaren iraganari buruzko eduki faltsuak asmatzea. “Oroimenaren hutsuneak betetzeko” modu bat da.
- Haluzinazioak: existitzen ez den irudi, objektu edo kanpoko estimulu bat hautematea eta errealtzat hartzea. Adibidez, hor ez dagoen pertsona edo animalia bat ikustea (ikusizko haluzinazio bisuala) edo inork hitz egin gabe elkarrizketa bat entzutea (entzumenezko haluzinazioa).
- Depresioa: aste batzuk irauten duten sintomen multzoa da; tristura nagusitzen da, edota lehen atseginak zitzaizkion jarduerez ez gozatzea, karga bat izatearen sentimendua, minusbaliotasun edo bakardade sentimenduak… ezinegon esanguratsua edo autonomia galtzea eragiten dutenak.
- Antsietatea: gehiegizko urduritasun-egoera da, horixe eragiten duen kausari dagokionez. Segurtasunik eza eragiten du pazientearengan; batzuetan, zaintzailearen etengabeko jarraipena egiteko jokabideak sortzen ditu.
- Identifikazio okerrak: pazienteak ez ditu pertsonak, objektuak behar bezala identifikatzen. Baliteke bikotekidea edo seme-alabak ez ezagutzea (beste pertsona batzuk direla uste du; adibidez, lagun bat edo ezezagun bat), ez du bere etxea propiotzat hartzen (“nire etxearen antz handia du, baina ez da” esaten dute), telebistan gertatzen dena benetakoa dela uste dute, ispiluan ez dute beren burua ezagutzen, eta abar.
- Loaren nahasmenduak: gaueko atsedenaren patroia aldatzea. Dementzia duten pertsonen lo-nahasmendu ohikoenetako bat egunez lo egitea eta gauez esna egotea da, eta horrek ondoez handia sortzen du pazientearengan eta zaintzaileengan. Batzuetan, loaren nahasmendu horrek sindrome nahasgarria (delirium) ezkutatzen du. Loaren beste nahasmendu batzuk hauek dira: egunez gehiegi lo egitea (gauez ongi atseden hartuta), loezina eta lo zatikatua (pazientea jaiki eta janzten hasten da, gaua dela identifikatzen ez duelako, etab.), besteak beste.
JOKABIDE-SINTOMAK
Sintoma psikologikoak baino oinarrizkoagoak dira, eta pazienteari behaketa egitearen ondorioz deskribatzen ditugu. Hauek dira:
- Noraezean ibili (“alderrai ibili”): hau da, pazientea norabide finkorik eta helburu zehatzik gabe ibiltzen da. Ondorioz, pertsonak erorikoak, lesioak edo bestelako arazoak izan ditzake.Erreakzio katastrofikoak: erreakzio emozional biziak, neurriz kanpokoak, arrazoi arinengatik sor daitezkeenak, hala nola jarduera bat ongi ez egiteagatik, zaintzaileak pazienteari errieta egiten dionean eta abar. Hizkera arruntean, “amorruzko erreakzioak” esaten diegu.
- Jokabide sexual desegokia: gertatzen diren testuinguru sozialerako desegokiak diren iruzkin edo ekintza sexualak.
- Elikadurako nahasmenduak: Elikadura egokia oztopatzen duten nahasmendu ugari daude; besteak beste, honako hauek nabarmentzen dira:
- Oroimen zailtasunak direla eta, ahaztu egiten zaio jan beharra duela, edo pentsatzen du berriz ere jan behar duela, jada jan duela ahaztu zaiolako.
- Elikagaiak, mahai-tresnak… ezagutzeko zailtasunak.
- Elikadura-beharrak komunikatzeko zailtasunak.
- Dastamen- eta usaimen-pertzepzioa nahasten zaio, eta horrek elikagaiak arbuiatzea dakar.
- Gehiegi jatea (hiperfagia).
- Gozoak jateko gogoa eta beste elikagai batzuk arbuiatzea.
- Oso gutxi jatea, jateko gogorik eza (anorexia).
- Elikagaiak arbuiatzea (ahoa ixten dute…)
Elikaduran gertatzen diren nahasmenduak aztertu egin behar dira; izan ere, horietako batzuk arazo fisikoen edo sendagaien ondorio dira: idorreria, hortz-piezak erortzea, infekzioak, irensteko zailtasunak (disfagia), listu-jarioa murrizten duten botikak, botika lasaigarriak… Elikatzeko autonomia galtzeak ere eragin ditzake nahasmenduak elikaduran (jateari uko egitea).
- Apatia: interes eta ekimen falta nabarmentzen den nahasmendua, inguruko estimulu positibo edo negatiboen aurrean erantzunik ematen ez duena.
- Desinhibizioa: portaera sozial desegokia; hizkuntzan edo beste jokabide batzuetan konturik ez izatea da nabarmentzekoa.
- Asaldura: muturreko jarduera motorra edo ahozkoa, pazientearen ondoez fisiko edo emozionalaren ondorio dena. Jokabide fisiko edo ahozkoak ere gerta daitezke.
Zergatik gertatzen dira jokabide-nahasmenduak?
Faktore askok (biologikoak, psikologikoak, sozialak, girokoak) eragin dezakete jokabide-nahasmenduen agerpena. Hona hemen ohikoenetako batzuk:
- Haserrea, beldurra edo frustrazioa, gaitasuna galtzeagatik. Hasierako faseetan, dementzia duten pazienteek sumatzen dute oroimena galtzen dutela, jada “ez direla lehen bezalakoak” eta ezin dituztela beren zereginak modu berean egin. Horrek larritasun handia sortzen du, beldurra etorkizunari…
- Energia modu erabilgarrian bideratzeko ezintasunak eta okupaziorik ezak (asperdura) frustrazioa, suminkortasuna eta ezinegona eragin diezaioke pazienteari. Denok behar dugu gure bizitzako denbora bete, jarduerak egin, erabilgarri sentitu, konektatuta…, dementzia izan edo ez. Horregatik, garrantzitsua da pazientearentzat errutina eta jarduera esanguratsuak programatzea, gaixotasunaren fase bakoitzean zaintzen diren gaitasunetara egokituta.
- Esaten zaizkionak ulertzeko ezintasuna, eskatzen zaiena oker interpretatzea (beraientzat zerbait txarra dela sinets dezakete…).
- Gaizki sentitzea eta ezin adieraztea (adibidez, idorreriaren edo gernu-infekzioaren ondoriozko eragozpenak).
- Behartuta sentitzea, beren bizitzaren gaineko kontrola galtzea. Batzuetan, pertsona batek, une jakin batean, ez du jarduerarik egin nahi, eta onartzen du laguntzea, hori pixka bat geroago proposatzen badiogu.
- Premia bat adierazteko zailtasuna oso frustragarria izan daiteke; batez ere, hizkuntza oso ukitua duten pertsona dementziadunetan (badakite zer esan nahi duten, baina ezin dute esan).
- Giro disruptiboak, zaratatsuak edo jendetsuak ezinegona sor dezake dementzia duen pertsonarengan, ez baitu ulertzen zer gertatzen den inguruan. Adibidez, familia-bilera batean, denak batera hizketan ari badira, dementzia duen pertsona urduri jar daiteke, elkarrizketari jarraitzeko gai ez delako.
- Murrizketa fisikoak edo girokoak. Batzuetan, beharrezkoa da murrizketa horiek aplikatzea (gaueko gerrikoa…), arrisku/onura erlazioa behar bezala baloratuta, betiere profesional batek gomendatzen baditu.
- Zaintzailearen nekea edo haserrea. Alzheimer gaixotasuna duen pertsona bat zaintzea oso gogorra, nekosoa eta mingarria da, bereziki maite dugun pertsona bat bada. Normala da zaintzailea ere atsekabetua edo nekatuta sentitzea, eta horregatik da garrantzitsua “zaintzailea zaintzea”. Pazienteak zaintzailearen nekea edo ondoeza sumatzen du, ez ditu haren emozioak ulertzen, eta egoerarekin bat ez datozen erantzunak ematen ditu.
- Arazo psikiatriko bat izatea (depresioa, antsietatea…). Lehen aldiz dementziaren baitan ager daiteke, edo pazienteak buruko arazo bat izatea (nahasmendu bipolarra, eldarniozko ideien nahasmendua, depresiozko gertakaria…) dementziaren aurretik.
Azaldutako faktoreez gain, kontuan hartu behar ditugu, besteak beste, aurretiazko nortasuna (“nolakoa zen pertsona dementzia izan aurretik”) edo dementzia mota. Dementzia bakoitzak, batez ere, garuneko eremu batzuei eragiten die, eta jokabide-nahasmendu mota jakin bat iragartzen du. Dementzia fronto-tenporalean, adibidez, ohikoak dira desinhibizioa, hiperfagia (asko jatea) edo apatia. Lewyren gorputzen dementzian haluzinazio bisualak eta loaren nahasmenduak agertu ohi dira. Alzheimer gaixotasunean bereizgarriak da objektuak galtzen dituztenean lapurtu egin dietela pentsatzea.
Beste gaixotasun batzuek (infekziosoak, bihotzekoak, biriketakoak…) ere eragin dezakete jokabide-nahasmenduen agerpena, pazientea gogaituta sentitu daitekeelako, nahiz eta ezin adierazi. Zenbaitetan, sintomak gaizki interpretatzen dira jokabide-nahasmendu gisa, eta, egia esan, beste gaixotasun baten adierazpena dira. Adibidez, insomnioak edo antsietateak jatorri kardiologikoa izan dezakete, edo idorreria edo gernu-infekzio baten ondorio izan daitezke.
Farmakoen albo-ondorioek jokabide-nahasmenduak ere eragin ditzakete. Batzuetan, botika “lasaigarri” batek kontrako efektua sortzen du eta pazientea urduriago jartzen du.
Ohikoak al dira jokabide-nahasmenduak?
Portaera-nahasmenduak dementzia duten pazienteen % 90en ere agertzen dira, intentsitate handiagoarekin edo txikiagoarekin. Batzuetan gaixotasunaren lehen agerpena dira.
Ohikoena da pertsona batek hainbat sintoma mota izatea aldi berean, eta sintoma horiek gaixotasunaren fase desberdinetan agertzea. Kasu askotan, hainbat esku-hartze motarekin konpontzen dira (“ez-farmakologikoak” eta “farmakologikoak”), eta denbora jakin baten ondoren berriz agertzen dira, erabilitako neurriak doitu behar direlarik. Beste batzuetan, berriz, berez moldatzen dira.
Zainketen hobekuntza (osasun-zerbitzuak, gizarte-zerbitzuak) eta biztanleriaren bizi-itxaropen handiagoa direla eta, azken urteetan dementzia duten pertsonen kopuruak gora egin du, eta, beraz, baita jokabide-nahasmendu gehiago ere. Gaur egun, jokabide-nahasmenduak direla eta, kontsulta mediku asko izaten dira.
Tratamendua
Ikusi dugunez, jokabide-nahasmenduak ez dira arrazoi bakar batengatik sortzen. Jokabideak faktore biologiko, psikologiko, sozial eta girokoak dira, eta pazienteak mehatxagarritzat jotzen ditu, ondoeza eragiten dute edo, besterik gabe, ulertezinak dira hark arrazoitzeko duen gaitasunarentzat. Ikuspegi integratzaile eta kausa-anitzeko horretatik bakarrik lortuko dugu sintomak ulertzea. Horri esker uler daiteke zergatik ez dagoen “sendagai bat” pazientea lasai eta alai egoteko edo laguntzaile agertzeko.
Azaldu dugun bezala, jokabide-nahasmenduen eragileak askotarikoak dira, eta horietan guztietan jardun behar dugu. Beraz, hainbat neurri hartu behar ditugu, hala nola jokabidezko neurriak (egoeren arreta zehatza, pazientearentzako jarduera esanguratsuak egitea), girokoak (ingurunea aldatzea, giro zaratatsuak saihestea…), biologikoak (infekzioak bilatzea, idorreria, bihotzeko gaixotasunak doitzea…) eta sozialak (talde-jardueren beharra, gizartean integratuta egotea…).
Farmakoak (antidepresiboak, antiepileptikoak, neuroleptikoak) erabiltzen dira, beste neurriek huts egin dutenean edo sintomatologia oso handia denean eta sufrimendu larria eragiten duenean gaixoarengan eta ingurukoengan (depresioa, antsietate handia, haluzinazioak, eldarniozko ideiak, oldarkortasuna…). Farmako horiek, batzuetan, gaixoen gaitasun kognitiboak (“mentalak, intelektualak”) eta gaitasun funtzionalak (autonomia) okerragotzen dituzte; beraz, zuhurtziaz erabili behar ditugu, eta ahalik eta denbora gutxien erabili. Farmakoak beti konbinatu behar dira neurri “ez-farmakologikoekin”, hau da, jokabidezkoak, girokoak, biologikoak…
Jokabide-nahasmenduei heltzeko oinarrizko printzipio batzuk komunikazio eta ulermen egokiarekin daude lotuta:
- Pazienteak bere betaurrekoak, audifonoa (pilekin) eta abar daramatzala ziurtatzea, komunikazioa errazteko.
- Harreman hurbil eta amultsua izatea, infantilismotik ihesi. Ez dira haurrak, gaixotasun bat duten helduak dira.
- Oldarkortasun-egoeren aurrean lasai egon, beldurrik ez izaten saiatuz.
- Erantzun zakarrak saihestea, eta erantzun suminduak, mugimendu azkarregiak edo pazienteak ulertu ezin dituen beste egoera batzuk.
- Irekitasunez agertzea dementzia duen pertsonaren edozein komunikazio edo adierazpen saioren aurrean.
- Pertsona estimulatzea bere sentimenduak adierazi ditzan, nahiz eta zailtasunez egin.
- Ez esku hartu haiek aurretik esku hartzen ez badute.
- Ez egin iruzkin negatiborik; ulerkorrak eta toleranteak agertzea. Ez gara haren kontra agertuko, behin eta berriz galderak egiten dizkigunean. Halakoetan, erantzuna idatz daiteke, hari erakusteko.
- Pazientea lasaitzea; adibidez, “Ez kezkatu horregatik, ni arduratzen bainaiz” esan dezakegu, galdera bera etengabe arrazoitu edo erantzun beharrean.
- Ahalik eta bizimodu-aldaketa gutxien egiten saiatzea. Dementzia duten pertsonek hobeki funtzionatzen dute errutina ezarriekin. Horregatik, paziente asko hobeki egoten dira astegunetan eguneko zentro batera joaten direnean, asteburuan baino; orduan hausten baita errutina hori. Ohitura horiek, ahal den neurrian, haien interesak eta lehentasunak errespetatu behar dituzte.
- Jarduera okupazional esanguratsuak eskaintzea (gustuko dituenak eta interesgarriak direnak, pertsona guztiei ez zaie mandalak margotzea gustatzen…), mantentzen dituzten gaitasunak indartuz. Jarduerak bere kabuz egiten uztea, nahiz eta gaizki egin, laguntzen saiatuz. Ez dugu ordeztuko.
- Ez eztabaidatu; hobe da pazientearekin batera beste aukera bat bilatzea.
- Pazientearekin harremana duten pertsonek (familia, zaintzaileak, lagunak…) ulertu behar dute sintoma horiek gaixotasunaren ondorio direla eta ez direla “zerbait pertsonala”, iraganean gatazkak egon badira ere. Pazienteak ezin ditu jokabide-nahasmenduen sintomak kontrolatu, ez du kaltea eragiteko asmorik.
Zergatik da zaila sintoma horiei heltzea?
Sintoma horiek tratatzea zaila da hainbat arrazoi direla medio:
- Ez dago kausa bakar bat, ezta tratamendu bakar bat ere. Neurri ez-farmakologikoak erabili behar ditugu (jokabidezkoak, girokoak, sozialak…) eta, batzuetan, farmakologikoak. Neurri “ez-farmakologikoek” askotan entrenamendu eta aholkularitza berariazkoa eskatzen dute. Farmakoak erabili behar ditugunean (antidepresiboak, antiepileptikoak, neuroleptikoak), zaila da dosi eta konbinazio egokiak aurkitzea paziente bakoitzarentzat, albo-ondorio eta interakzio asko eragiten baitituzte.
- Farmako batzuek, berez, jokabide-nahasmenduak sortzen dituzte: etengabe mugitzeko beharra (akatisia), urduritasuna areagotzea.
- Jokabide-nahasmendu jakin batzuek ez diete ia botikei erantzuten, ezta neurri “ez-farmakologikoei” ere. Haien artean, adibidez, bokalizazio etengabeak (marmarrak, silabak behin eta berriz errepikatzea, garrasiak…) edo identifikazio okerrak.
- Askotan, arazo medikoak izaten dira (beste gaixotasun batzuk), eta horrek zaildu egiten du pazientearen maneiua eta botiken erabilera. Batzuetan, jokabide-nahasmenduen sintomak beste gaixotasun baten ondorio dira.
- Batzuetan zaila da sindrome nahastaile batetik (delirium) bereiztea.
- Pazientearen gaitasun mentalak, sentsorialak (ikusmena, entzumena) eta komunikazio-trebetasunak nahastuta egon daitezke, eta horrek zaintzailearen hurbilketa eta esku-hartzeen eraginkortasuna zailtzen ditu.
- Zaintzaileen nekea, oso gogorra baita dementzia eta jokabide-nahasmenduak dituen pertsona bat zaintzea. Zaintzaileak ezin du beti harkor, ulerkor eta tolerante jokatu. Alzheimer Gaixotasunen senitartekoen elkarteak bereziki baliagarriak dira aholkularitza eta laguntza emateko. Nafarroan, adibidez, AFAN.
Gure etxeko jokabide-nahasmenduei aurrea har diezaiekegu?
Jokabide-neurriez, komunikazio-trebetasunez eta gaixotasuna ulertzeaz gain, zenbait giro-egokitzapen egin ditzakegu jokabide-nahasmenduak prebenitzeko. Helburua etxeko giroa ahalik eta errazena izatea da, pazientea despertsonalizatu gabe, errutina funtsezko ardatz segurua izan dadin. Horrela, lortu egin dezakegu pazientea lasaiago sentitzea eta zer egin edo esan nahi dugun ulertzea. Hona hemen egin ditzakegun ekintza batzuk:
- “Oroimen-laguntzak” erabiltzea: kartelak, marrazkiak… funtsezko lekuak seinaleztatzeko, hala nola sukaldea edo bainugela.
- Objektuak sistematikoki uzteko leku bat izatea: betaurrekoak, audifonoak, makila… batez ere gauez.
- Gauzak errazago aurkitzeko ordena sinpleari eustea (lekuak agerian, altuera egokitua..).
- Gal daitezkeen objektuak nabarmentzea. Adibidez, giltzatako handi eta ikusgarri bat erabiltzea armairuko atearentzat.
- Segurtasun-kopiak edukitzea: giltzak, betaurrekoak…, gal daitezkeen objektuak.
- Pazienteak gauzak uzteko lekurik gogokoena duen jakiten saiatzea.
- Baliozko objektuetarako (bitxiak) eta diru-kopuru handietarako sarbidea mugatzea.
- Giltzaz itxi armairu jakin batzuk; adibidez, dokumentu garrantzitsuak dituztenak edo sukaldeko armairuren bat (paziente batzuk gauez jaikitzen dira gozokiak jatera)
- Ez hustu paperontzia zer dagoen ikusi gabe.
- Etxeko aholkularitza-taldeekin harremanetan jartzea, ingurunea paziente bakoitzaren neurrira “fisikoki eta kognitiboki errazago egokitzeko”.
Lotutako informazio-arloak
Klinika Psikogeriatrikoa
Altsasu
Erburua kalea z/g
948 563 850
info@josefinaarregui.com
Astelehenetik ostiralera: 09:00 – 16:30Arreta Psikogeriatrikoko Zentroa
Iruñea
Cordovilla poligonoa, B kalea848 46 33 46info@josefinaarregui.comAstelehenetik ostiralera 09:00 – 13:00Astelehenak eta astearteak 16:00 – 19:00
Arreta Psikogeriatrikoko Zentroa
Gasteiz
Reina Sofía etorb, 23848 46 38 48info@josefinaarregui.comAstearteak: 16:00 – 20:00
Enpresa horrek Nafarroako Gobernuaren diru-laguntza jaso du lehiakortasuna hobetzeko 2019ko laguntzen deialdiaren babesean.
Enpresa honek Eskualde Garapeneko Europako Funtsak %50ean kofinantzatutako laguntza jaso du, Nafarroako 2014-2020 FEDER Programa Operatiboaren bidez.
Enpresa horrek Nafarroako Gobernuaren diru-laguntza jaso du eraginkortasun energetikoa, energia berriztagarrien ezarpena eta mugikortasun jasangarria sustatzeko 2021ko laguntzen deialdiaren babesean.
Entitate honek Nafarroako Gobernuaren laguntza jaso du, Eskualde Garapeneko Europako Funtsarekin batera finantzatua, Nafarroako FEDER 2021-2027 Programa Operatiboaren bidez.
Enpresa hau egokituta RGPD eta LOPD GDD dago.